Back to grade8: Tình người trong văn học phê phán 30-45

Không chỉ là lên án, tố cáo và phán ánh hiện thực, dòng văn học hiện thực phê phán 30-45 còn có những nét đặc biệt rất riêng của từng thời kì. Vào chặng cuối của xu hướng văn học này, cái tính trào phúng phê phán đã phần nào kém đi nhưng bù lại, tình thương, tình người đã được các nhà văn quan tâm và thể hiện một cách chân thực, sâu sắc trên mặt giấy. Họ đi sâu vào những cái giản dị đời thường để chứng tỏ sự thiêng liêng cao đẹp của tình thương , mà theo nhiều nhà học giả, được cho là nền móng cốt tủy của văn học.
Nói về hiện thực phê phán, sẽ thật thiếu sót nếu không nhắc đến " Lão Hạc " của Nam Cao. Bên cạnh sự lên án, tố cáo mạnh mẽ xã hội bất công, tàn tệ, những triết lý đượm buồn về sự mục ruỗng trong chính nhân cách con người , là một tư tưởng nhân đạo sâu sắc về tình thương, tình người trong cuộc sống. Nam Cao đã từng mượn lời nhân vật ông giáo mà buồn rằng một người đau chân có lúc nào quên được cái chân đau của mình để nghĩ đến một cái gì khác, khi người ta khổ quá thì người ta chẳng còn nghĩ đến ai nữa nhưng chính hình tượng ông giáo đã phủ nhận không hoàn toàn suy nghĩ này : quả là người ta thường bị cái ích kỉ, cái khổ đau che lấp phần đẹp đẽ trong tâm hồn những không phải ai cũng vậy. Ông cũng có " cái chân đau ", nhiều khi nó còn sưng to và đau đớn hơn người khác. Đời ông khổ, vợ con ông nheo nhóc bữa đói bữa no, ngay chính cái thân ông đã có dạo phải bán đi từng cuốn sách - từng mảnh mơ ước, khát vọng thời trai trẻ để lo tiền thuốc thang,cơm áo, gạo tiền. Ông lại là người hiểu biết sự đời, " cái chân đau" của ông còn là nỗi thất vọng tràn trề về sự bất công, tàn nhẫn của xã hội, của người đời xung quanh ông. Ấy, ông giáo trăm đường khổ, mà ông vẫn xót xa cho " cái chân đau " khác. Ông dành sự thương cảm cho số phận của lão Hạc. Ông thương cho sự gàn dở mà lương thiện của lão, thông cảm cho những suy nghĩ viển vông, những lo toan thường nhật của lão khi bệnh tật mà công việc chẳng còn. Ngay khi lão Hạc lâm vào cảnh khốn cùng nhất, ông giáo luôn tìm cách đỡ đần, an ủi.Tình cảm ấy không dễ dàng gì tìm kiếm được.
Có nhiều người cho rằng học thức là một khía cạnh tạo nên tấm lòng tràn đầy tình thương của ông giáo. Vậy đối với nhân vật bà lão hàng xóm trong " Tắt đèn " của Ngô Tất Tố thì sao? Đó hẳn là một người phụ nữ không được học hành tử tế những cách bà đối xử với hàng xóm làng giếng không phải ai cũng làm được. Thời bấy giờ, nuôi thân mình còn khó. Ấy vậy mà bà lão, một cách thật tự nhiên không suy nghĩ, đã cho đi bát gạo quý giá - bát gạo bé xíu chỉ đủ nấu nồi cháo loãng cho cả nhà. Chẳng phải bà lão keo kiệt tính toán gì, phải chăng cái thúng gạo nhà bà cũng đã vơi đi quá nửa, phải chăng chồng con bà cũng đang lao đao vì tiền thuế ngoài đình. Vậy nhưng bà vẫn dành những sự quan tâm, dịu dàng, ân cần nhất cho vợ chồng chị Dậu, một tình cảm như thế của cha mẹ dành cho con cái. Hành động tưởng như nhỏ nhặt, chỉ là chi tiết phụ trong câu chuyện nhưng đã khiến người đọc phải suy ngẫm nhiều : khi lâm vào cảnh cùng quẫn, vẫn có những con người cùng cảnh ngộ tận tình giúp đỡ lẫn nhau, chia nhau từng bát gạo. Nó gợi ta đến hình ảnh bà me Tây để có làn da mịn màng hàng ngày không ngại ngâm mình trong sữa mặc ngoài kia bao đứa trẻ chết khô vì khát dòng sữa mát lành. Cái đẹp về hình thức trong tình cảnh này đi liền với sự vô tâm, bất nhẫn. Nó có bóng bẩy đến đâu cũng chỉ là sự trá hình cho một tâm hồn cằn cỗi nghèo nàn tình thương, bà me tây có lộng lẫy bạc vàng cũng thua xa bà lão chân đất áo nâu mà giàu sự san sẻ.
Không ít nhà văn viết về tình người bởi tình người là cốt lõi, cốt tủy của văn học, là một trong những vẻ đẹp làm nên giá trị của nghệ thuật chân chính. Có điều mỗi nhà văn lại thể hiện vẻ đẹp ấy theo những cách khác nhau. Trong truyện ngắn " hàng ăn đêm " của nhà văn Nguyên Hồng, tình người được thể hiện ở những điều tưởng như nhỏ nhặt nhất. Nhân vật chính, cô Vịnh, ngày ngày bận bịu với công việc bếp núc, dọn dẹp trong quán ăn cùng mẹ và em. Đặc thù côn việc khiến cô phải tiếp xúc với đủ loại người,với sự cay nghiệt, những lời mắng mỏ thậm tệ nhất. Cảm xúc trong cô luôn bị dồn nén , song chưa thấy cô từng đối xử tệ bạc với ai. Cô luôn thể hiện một sự dịu dàng với tất cả mọi người vì sợ sự vô tâm và chai sần như của mẹ cô sẽ làm mếch lòng người khác. Sự ân cần ấy không phải biểu hiện của một cô ả dễ dãi lẳng lơ mà xuất phát từ tấm lòng cảm thông, chan chứa tình người. Những công nợ cô chẳng khi nào ráo riết đòi, nhiều khi dắm dúi xóa nợ, bớt nợ cho kẻ khác. Liều lĩnh lắm còn đưa kẻ bần cùng vào hàng cho ăn không. Bà mẹ cay nghiệt lại được dịp đay nghiến cô nhưng hình như cô chẳng bận lòng. Tình thương đã giúp cô có một tâm hồn thanh thản. Chưa hết, đêm đêm ngồi trông hàng, cô lại càng thương thêm gia đình bác Nhân bị hắt hủi, xía xói chỉ vì thói ghen ăn tức ở tầm thường của người đời, rồi nghĩ đâu lại thấy xót xa cho phận những chị em cùng cảnh ngộ như cô. Nào cái Lý Cư đi buôn mắm muối, cô Minh phải đi phu hồ, cô Vương cô Hiền làm trong nhà diêm, cái Sửu cái Bống đi đội than cả ngày, về đến nhà lại nai lưng ra phục vụ ... Chẳng biết có khi nào cô nghĩ tới thân cô hay cô còn mải lo lắng cho người khác?
Đọc một tác phẩm văn học hiện thực phê phán, ngoài những lời tố cáo đanh thép, người ta đòi hỏi phải thấy được chiều sâu nhân đạo. Mà sự nhân đạo của tác giả nhiều khi thể hiện ở những gì đời thường nhất. Kim Lân đã viết " đứa con người vợ lẽ " với tình thương thật giản dị. Một đứa trẻ quen lớn lên trong sự xa lánh, lạnh nhạt của họ hàng, khi trưởng thành bỗng xúc động khi được chia sẻ một tô cơm nguội. Một tô cơm nguội! Chỉ là một tô cơm thừa ăn với cà mà lòng ta ấm áp lạ. " anh ở đây ăn cơm nguội - cơm nguội thôi - với tôi cho vui nhé!" - anh bạn Thân đã nói vậy với anh Tư - nhân vật chính. Có điều gì rất đỗi bình thường, không đến nỗi phải trào nước mắt vì cảm động. Nhưng hành động ấy phải đem so sánh với ông Cả - con bà mẹ già của Tư. Cùng là anh em máu mủ ruột già mà xem chừng Tư không có gì nhờ vả được ông Cả. Ông ta đến đó, chẳng phải để thăm hỏi gì, chỉ để ăn một bát phở. Trong khi đứa em ông nhịn đói hai ngày, ruột gan đã cồn cào reo réo thì ông vẫn điềm nhiên vừa xì xụp ăn vừa dè bỉu chê bai như thể Tư chỉ là một thằng ở. Giá mà ông ta có chút tình thương đã chẳng dày vò Tư đến thế. Đấy! tình thương giản đơn là san sẻ cho đứa em bát phở, có cần gì to tát đâu mà sao khó khắn thế? Ngẫm lại mới thấy anh bạn Thân thật tốt. Chẳng giàu sang gì mà có bát cơm nguội, có dăm hạt mít cũng chia nhau...
Nam Cao từng quan niệm rằng một tác phẩm có giá trị là tác phẩm " phải vượt lên tất cả mọi bờ cõi và giới hạn. Nó ca tụng lòng thương, lòng bác ái, sự công bằng. Nó làm cho người gần người hơn." Hay nói cách khác, sẽ thật khó mà hình dung được một tác phẩm không nói về tình người, không xuất phát từ tình thương sẽ nói về điều gì và độc giả mong chờ được gì từ tác phẩm đó.
by Chanh Muối aka Kim